#INBALANZOPSCHOOL

De polyvagaaltheorie in het onderwijs


Depolyvagaaltheorie is misschien wel de meest interessante, wetenschappelijke theorie die ingezet kan worden om het contact met jezelf en anderen te verbeteren. Juist wanneer er (mogelijk) sprake is van trauma of (hoog)sensitiviteit. In deze Wetenschap van de veiligheid, bedacht door Stephen Porges, wordt uitgelegd hoe ons lijf reageert op sigalen van gevaar en signalen van veiligheid. In dit prachtige filmpje Trauma and the nervous system: a polyvagal perspective wordt (in het Engels) uitgelegd hoe dat werkt. Met behulp van de onderstaande kun je de polyvagaaltheorie weer uitleggen aan kinderen, jongeren of volwassenen (zeker als zij met kinderen of jongeren werken, of bijvoorbeeld ouders). Ze zijn bedoeld om nieuwsgierheid op te wekken en het gesprek uit te lokken over datgene wat het méést belangrijk is: ons gevoel van veiligheid. Dat we veilig en ok zijn en ons niet hoeven te bewijzen of verantwoorden. We spreken namelijk vaak over 'geluk' maar ik vraag mij af of we niet stiekem onze 'innerlijke vrede' of 'innerlijke rust' hiermee bedoelen: dat gevoel dat je helemaal content bent en even niets moet maar er gewoon even kan en mag zijn. 


De polyvagaaltheorie in het onderwijs kan kortweg als volgt worden samengevat:


Relatie voor prestatie. Maar eerst de veiligheidsgradatie! 


#INBALANZOPSCHOOL


Veilig of onveilig?


In de visual 'veilig of onveilig?' zijn de drie stress-systemen weergegeven door middel van bolletjes. In de groen bol voel je je veilig, kalm, verbonden en sociaal. Er zijn daarbij nog twee 'staten van zijn' waarbij je je veilig voelt maar waarbij er ook nog wat anders aan de hand is: veilige verstilling (ventrale en dorsale vagus in actie die maakt dat je je teruggetrokken voelt op een veilige manier) en veilig geactiveerd (je voelt je veilig maar er is wel energie vrijgemaakt om iets te kunnen doen, zoals spelen of iets doen waarbij je je moet concentreren/presteren, bijvoorbeeld een toets, presentatie of iets anders belangrijks). Maar veilig is nog steeds veilig! Vanaf het moment dat de sympathicus het overneemt en de 'onveiligheid' de overhand krijgt, is het oppassen geblazen. Dat is het moment waarop iemand niet meer goed bij de executieve functies kan. 'Tot 10 tellen' of 'even nadenken bij wat je doet' is er dan simpelweg NIET meer bij. Dat is geen keuze, bewust of onbewust, dat is een staat van zijn. Vanaf dat moment doet het kind, de jongeren of de volwassene een beroep op de omgeving: 'Ik overzie het even niet meer, ik ben niet ok, ik voel me niet ok en ik heb je begrip en je hulp nodig. Ik moet mij eerst weer kalm en veilig voelen, dan kunnen we verder praten.'


De interne veiligheid in de ander is nu zo groot dat co-regulatie (kalmeren met behulp van de ander) nodig is om het interne gevoel van veiligheid weer terug te kunnen krijgen. En pas wanneer de interne veiligheid aanwezig is, kan er samen verder gekeken worden naar de situatie of wat nodig is voor een volgende keer.

De weg naar verbinding zit verstopt in de verborgen boodschap! 


In de meeste gevallen beoordelen we gedrag op basis van wat we zien (of horen). Bij iemand die zijn stem verheft, denken we dat hij (of zij) boos is. Bij iemand die huilt, denken we dat hij (of zij) verdrietig is. En uit iemands woorden trekken we ook conclusies: oh, die zal wel...

Communicatie bestaat uit verschillende 'delen': non-verbale aspecten, relationele aspecten, inhoudelijke aspecten... en verborgen aspecten. Verborgen aspecten gaan over datgene wat niet gezegd wordt maar wat stiekem de werkelijke boodschap is.

De verborgen boodschap, de échte boodschap, gaat vaak over een behoefte of wens die nog niet tegemoet gekomen is: zie mij, hoor mij, accepteer mij, ik heb je nodig, ik kan het even niet alleen. Deze boodschap is énorm kwetsbaar. Het brengt ons in contact met onze diepste wezen, onze authenticiteit, ons Zelf. Datgene wat wij, verstopt onder al die (oude) herinneringen en overtuigingen, zijn.

Als we iets meer tijd en aandacht zouden hebben voor wat iemand zegt, dan zouden we beter in staat zijn om te 'horen' wat er eigenlijk gevraagd wordt, of nodig is: vertragen, verdragen, aanwezig zijn, bevestigen of juist ontkennen. En je zou samen kunnen onderzoeken wat er speelt. Wat zou dat een ongekende veiligheid aan deze wereld toevoegen...

De weg naar verbinding zit misschien wel in de verborgen boodschap!

#INBALANZOPSCHOOL

Wat gebeurt hier? 


    Aanhoudende lichamelijke klachten (SOLK/ALK) lijken uiting te geven aan onvoldoende verbinding van jezelf met je lijf, gevoel of emoties. De gewaarwording van wat er in je leeft, wordt niet meer goed gehoord of gezien (dissociatie). Mogelijk liggen daar onverwerkte of overweldigende gebeurtenissen aan ten grondslag (trauma). En die hoeven niet eens van jou te zijn... (intergenerationeel trauma)

    Of is het andersom?

    Onverwerkte of overweldigende gebeurtenissen blijven actief, ook als het individu aan wie de herinnering behoort er niet meer is. Deze ongeziene ervaring wordt door middel van verschillende markers doorgegeven aan de volgende generatie door middel van (kern)taal, lichamelijke klachten of gebeurtenissen (thema's) die steeds binnen een familie terug lijken te leren tótdat het 'gezien' wordt. Dat is het moment waarop de intensiteit en invloed die het op ons heeft zijn lading lijkt te verliezen.


    #INBALANZOPSCHOOL

    De autonome ladder


    In de wetenschap van de veiligheid, de polyvagaalheorie van Stephen Porges, wordt uitgelegd hoe ons stressmechanisme werkt. Het autonome zenwustelsel speelt hier een belangrijke rol in.


    Wij beschikken over drie systemen: het sociale betrokkenheidssysteem dat terug te voeren is naar de Ventrale Vagus (Vriendjesgevoel). Dit systeem zorgt ervoor dat we ons kalm, veilig en verbonden kunnen voelen. Het is de basis van ons menselijk bestaan en het is het eerste systeem dat aangesproken wordt als we ons bedreigd voelen: steun zoeken. Dit systeem gaat op zoek naar signalen van veiligheid door te kijken naar iemands gezichtuitdrukking, te luisteren naar iemands stem, de werking van iemands ademhaling of door te kijken naar de houding of beweging die zichtbaar is bij de ander.


    Als het eerste systeem niet werkt, zak je automatisch een tree op de autonome ladder. Het tweede (sympathicus, of 'sterke' gevoel) en derde (dorsale vagus, of datluktmenietmeergevoel) systeem verschillen wezenlijk van het eerste want daar waar het eerste systeem op zoek gaat naar signalen van veiligheid, gaan het tweede en derde systeem op zoek naar signalen van gevaar om te kunnen overleven. Het tweede systeem is bedoeld om te mobiliseren (vechten of vluchten) en het derde systeem is bedoeld als allerlaatste redmmiddel (bevriezen). Deze twee systemen zijn ook nog eens sneller dus ze zijn vrij makkelijk te activeren als je 'window of tolerance' niet zo groot is. 

    Er zijn overigens ook combinaties mogelijk. Zo zorgt een combinatie van het eerste en een beetje van het tweede systeem ervoor dat je je goed kunt focussen of dat je in een speelse bui kunt zijn. Om in actie te komen is er immers wat energie nodig!
    Een combinatie van het eerste en derde systeem zorgt voor verstilling.(Ik heb bij mijzelf waargenomen dat bepaalde muziek mij ook in deze staat kan doen verkeren!)


    Wist je dat we ons gedurende de dag door alle drie de systemen heen bewegen? Het bewegen op de autonome ladder is alleen géén bewuste keuze. Een kind dat geactiveerd is, bijvoorbeeld (erg) boos wordt, verliest de verbinding met de omgeving. Dat is een reactie van het zenuwstelsel op hetgeen er zich zojuist heeft afgespeeld. Het brein het van kind heeft daar een vervelende (negatieve of onveilige) associatie bij en zorgt ervoor dat er allerlei processen in het lijf geactiveerd worden om te kunnen vechten of vluchten. Dáárom kan een kind (maar ook een volwassene) ineens heftiger reageren dan misschien nodig is in een bepaalde situatie.


    Je kuntoverigens leren herkennen welke dingen je 'activeren' (triggers) en welke dingen je als 'veilig' ervaart (glimmers). De graphic hieronder (cirkel van glimmers) is daarin misschien ook wel ondersteunend.


    De polyvagaaltheorie is misschien wel een van de meest simpele manieren om terug te kunnen keren naar (mentaal en fysiek) welbevinden. Met de kennis en met behulp van deze infographic kun je bij jezelf leren herkennen waar je je bevindt op de autonome ladder zodat je keuzes kunt maken die jouw welbevinden op dat moment ondersteunen. En als je dit op jezelf kunt toepassen, kun je het misschien ook in andere mensen gaan herkennen. En ook dan kun je bewuster keuzes maken in de dingen die je wel of niet doet, of zegt. Dit is ongelofelijk waardevolle kennis die elke docent, eigenlijk iedereen die met kinderen werkt, als tool in zijn of haar rugzakje zou moeten hebben.


    #INBALANZOPSCHOOL

    Glim, glim, glimmer!


    Als je stress ervaart, komt daar vaak een gevoel van onvermogen bij kijken; alsof je het niet in de hand hebt. Je ervaart onrust of ongemak en het voelt ook vaak niet echt heel fijn. Misschien voelt het zelfs wel onveilig als je écht goed gaat voelen wat er in je lijf gebeurt. 


    De cirkel van invloed kan je helpen bij het onderscheiden wat van jou is en waar je dus ook invloed op hebt (cirkel van invloed) en wat niet (cirkel van betrokkenheid). Je kunt eindeloos veel energie steken in zaken waar je eigenlijk helemaal geen invloed op hebt maar dat levert je eigenlijk niets op. En wat je aandacht geeft, groeit! Dus als je je meer focust op de dingen die binnen jouw invloedssfeer liggen, kun je met meer gerichte energie veel meer bereiken. 


    Daarnaast kan de kennis over 'triggers' en 'glimmers' je helpen om te duiden wat voor gevoel je ergens bij hebt. Als je merkt dat je ergens op wilt reageren, bijvoorbeeld uit boosheid, dan kan het goed zijn dat een (kind)deel van jou geactiveerd wordt omdat de situatie lijkt op een situatie die zich ooit eerder heeft voorgedaan. Blijkbaar was dat toen iets wat je als niet prettig hebt ervaren en je brein heeft dat opgeslagen als 'onveilig'. Dat noemen we triggers.


    Andersom zijn er ook dingen die je een heel fijn gevoel geven. Dat kunnen mensen zijn, voorwerpen (zoals een teddybeer of een foto) maar ook plaatsen of herinneringen. Het zijn zaken waar een heel fijne herinnering aan hebt en die je dus een warm gevoel geven, een soort gevoel van veiligheid.


    Als je deze twee theorieën combineert, dan krijg je een 'Cirkel van Glimmers'. Oftewel: aandachtspunten waar je invloed op kunt uitoefenen vanuit een positie waar je steun en veiligheid ervaart. Het is natuurlijk geen QUICK FIX! Maar, het kan wel helpend zijn om je aandacht te focussen en je veerkracht te trainen en te vergroten. 

    De polyvagaaltheorie vertaalt naar het kind


      Heb je wel eens het gevoel waargenomen dat je bij iemand was die boos werd en dat je daarbij zelf ook het gevoel kreeg dat je onrustig werd, of zelfs boos? Of dat je zelf voelde dat het onrustig was in je lijf en dat je bij iemand was waardoor je 'als vanzelf' rustiger werd?

      Hier is sprake van 'emotionele bluetooth'. Ons zenuwstelsel kent verschillende systemen die actief kunnen zijn en ook een andere reactie in het lijf bewerkstelligen. De nervus vagus, de 10e zenuw, speelt hierin een belangrijke rol. Zo zorgt de ventrale vagus voor verbinding en een gevoel van veiligheid en zorgt de sympathicus voor (een bepaalde mate van) actiebereidheid. Wanneer je als ouder, docent óf als kind (of jongere) begrijpt hoe je brein en zenuwstelsel samenwerken, kun je leren herkennen hoe je door de systemen heen beweegt en hoe je daar meer invloed op kunt uitoefenen. Niet om de 'controle' te behouden maar om het gevoel van welzijn en gezondheid te bewaken. Deze kennis is niet allen fascinerend, ik denk dat hij levensreddend kan zijn.


      Mocht je interessante handvatten zoeken om kinderen te begeleiden, kijk dan vooral even in de lijst van aanbevelingen.


      #INBALANZOPSCHOOL